Instytut Ochrony Roślin - Państwowy Instytut Badawczy

Historia i działalność Instytutu Ochrony Roślin – Państwowego Instytutu Badawczego w latach 1951–2019

Początki badań naukowych nad ochroną roślin

Za początki badań naukowych w zakresie ochrony roślin w Polsce można przyjąć rok 1816, kiedy w Marymoncie k. Warszawy powstał Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnego, mający charakter uczelni wyższej. W placówce tej zaczęto zbierać informacje o występowaniu chorób i szkodników roślin na polach i w lasach. W 1861 r. Instytut w Marymoncie zamknięto, a personel i wyposażenie przeniesiono do Puław, gdzie otwarto Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny, przemianowany w roku 1869 na Instytut Gospodarstwa Wiejskiego.

Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, w roku 1918, nastały czasy rekonstrukcji wszystkich struktur państwowych, w tym też związanych z nauką. Ważnym ośrodkiem nauk rolniczych stał się Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Jednak wybuch li wojny światowej przerwał badania naukowe prowadzone w tym Instytucie. Prace badawcze wznowiono po wojnie. Już w 1946 r. opracowano w Puławach pierwszy podręcznik pt. ,,Ochrona roślin". Badania skoncentrowano na ochronie sadów, zbóż, rzepaku, magazynów zbożowych, lnu i ziemniaków. Uprawa ziemniaków zajmowała wtedy ważne miejsce w gospodarce kraju. W 1950 r. uprawom tym zaczął zagrażać nieznany wcześniej szkodnik – stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineata Say). Skutki inwazji tego szkodnika przyczyniły się do rozwoju Instytutu Ochrony Roślin.

Powstanie Instytutu Ochrony Roślin

Dnia 8 stycznia 1951 r. uchwałą Rady Ministrów został rozwiązany Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego. Na jego miejsce powołano sześć instytutów naukowo-badawczych. Uchwała ta została następnie zmieniona ustawą z dnia 15 grudnia 1951 r. ,,O szkolnictwie i pracownikach nauki" oraz uchwałą nr 33 Prezydium Rządu z dnia 24 stycznia 1951 r. odnośnie organizacji nauki rolniczej. W wyniku zaistniałych zmian został utworzony Instytut Ochrony Roślin (IOR), a nadzór nad nim sprawował Minister Rolnictwa.

Przed Instytutem postawiono szerokie i wielokierunkowe zadania mające na celu zapobieganie występowaniu chorób, szkodników i chwastów oraz ich zwalczanie w uprawach rolniczych, ogrodniczych, a także ochronę plonów w magazynach. Już wtedy za konieczne uznano ba­ dania ekologiczne nad zmianami środowiska rolniczego, zachodzącymi pod wpływem stosowania różnych metod ochrony roślin.

Z Puław do Poznania

Pierwszą siedzibą władz nowo powstałego Instytutu Ochrony Roślin były Puławy, ale już w 1952 r. przeniesiono dyrekcję do Warszawy. Na dyrektora Instytutu powołano mgr. Zdzisława Dąbrowskiego. Kolejnym dyrektorem w latach 1955–1956 była mgr Klementyna Stępniewska, a od jesieni 1956 r. do końca 1988 r. Instytutem kierował prof. dr hab. Władysław Węgorek. Kierownictwo nad Instytutem prof. Węgorek przejął po decyzji Ministra Rolnictwa, kiedy Zarządzeniem nr 232 z dnia 25 października 1956 r. przeniesiono dyrekcję Instytutu do Poznania.

W pierwszym okresie swego istnienia Instytut miał skomplikowaną strukturę, zarówno lokalizacyjną, jak i badawczą. Poszczególne oddziały były rozrzucone po całym kraju, a program badawczy był niewłaściwie skonstruowany. Profesor W. Węgorek podjął się trudnego zadania organizacji Instytutu. Oprócz silnego zespołu w Poznaniu, utworzono również oddziały IOR w: Bydgoszczy, Wrocławiu, Gorzowie, Pszczynie (od 1955 r. przeniesiony do Sośnicowic k. Gliwic) i w Regułach k. Warszawy.

Instytut Ochrony Roślin zaczął się intensywnie rozwijać. W roku 1963 przejął gospodarstwo rolne w Winnej Górze, tworząc na jego bazie Rolniczy Zakład Doświadczalny. Obecnie mieści się tam również Polowa Stacja Doświadczalna Instytutu, w której pracownicy prowadzą ważne badania naukowe, a także przedrejestracyjne środków ochrony roślin.

14 grudnia 1956 r. w Warszawie odbyło się pierwsze historyczne posiedzenie powołanej i zatwierdzonej przez Ministra Rolnictwa Rady Naukowej IOR. W latach 70. uzyskała ona uprawnienia do przeprowadzania przewodów doktorskich i habilitacyjnych.

Dalszy rozwój Instytutu

Profesor Władysław Węgorek przez 32 lata budował Instytut Ochrony Roślin, organizował go i nim kierował. To on nadał Instytutowi charakter jednostki cenionej w kraju i za granicą w dziedzinie ochrony roślin. Po przejściu Profesora na emeryturę, w roku 1989, funkcję dyrektora przejął prof. dr hab. Stefan Pruszyński, który pełnił ją do roku 2007. Jedną z bardzo ważnych inwestycji Instytutu za kadencji prof. S. Pruszyńskiego było wybudowanie Hotelu & Centrum Kongresowego IOR, oddanego do użytku w 1999 r. Centrum Kongresowe stało się ważnym zapleczem Instytutu, służącym do organizowania szkoleń, kursów i konferencji. Profesor S. Pruszyński, aby móc realizować nowoczesne kierunki badawcze, spełniające potrzeby polskiej ochrony roślin i polskiego rolnictwa, dokonał wielu zmian w Instytucie, zarówno w sferze organizacyjnej, jak i w infrastrukturze. Za kadencji prof. Pruszyńskiego utworzono m.in. Bank Patogenów Roślin oraz Międzyzakładową Pracownię Biologii Molekularnej.

Kolejni dyrektorzy IOR: prof. dr hab. Marek Mrówczyński (2007–2012) oraz prof. dr hab. Danuta Sosnowska (2012–2017) kontynuowali prace poprzedników, dostosowując jednocześnie Instytut do realizacji nowych zadań stojących przed polskim rolnictwem, szczególnie po wejściu Polski w struktury Unii Europejskiej. Dzięki staraniom prof. M. Mrówczyńskiego i prof. Sosnowskiej zmieniono nazwę ulicy, przy której działa Instytut – nadano jej imię Władysława Węgorka, upamiętniając tym samym założyciela i długoletniego dyrektora IOR.

Mocą Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 kwietnia 2008 roku Instytutowi Ochrony Roślin nadano status Państwowego Instytutu Badawczego (PIB) (Dz. U. z dnia 21 kwietnia 2008 r. nr 66 poz. 403). W roku 2009 w Instytucie rozpoczęło działalność Centrum Badań Organizmów Kwarantannowych, Inwazyjnych i Genetycznie Zmodyfikowanych. Jest to nowoczesna i unikalna w skali całego kraju oraz UE jednostka spełniająca najwyższe standardy bezpieczeństwa fitosanitarnego, określone w Rozporządzeniu Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W 2010 r. powstała w Instytucie Klinika Chorób Roślin, w której prowadzone są głównie badania diagnostyczne chorób roślin dla służb fitosanitarnych i producentów rolnych.

Po roku 2017 Instytutem kierowali: dr hab. Jacek Piszczek, prof. IOR – PIB (od marca do lipca 2017 r.) oraz prof. dr hab. Bożena Łozowicka (od lipca 2017 r. do listopada 2018 r.) oraz prof. dr hab. Marek Mrówczyński (od listopada 2018 r. do września 2021 r.). Od września 2021 r. dyrektorem Instytutu jest dr hab. Roman Kierzek, prof. IOR – PIB.

Działalność upowszechnieniowa

W 1961 r. zorganizowano pierwszą Sesję Naukową IOR. Od tej pory to ważne dla Instytutu wy­ darzenie odbywa się co roku. Uczestniczą w nim najlepsi specjaliści z różnych ośrodków naukowych w kraju i za granicą, pracownicy urzędów państwowych, służb doradczych i odbiorcy indywidualni. W ciągu 60-letniej historii Sesji Naukowej IOR – PIB zaprezentowano łącznie 4500 posterów i wygłoszono ponad 2200 referatów.

Od początku swej historii Instytut Ochrony Roślin – PIB prowadzi także aktywną działalność upowszechnieniową. Wraz z Komitetem Nauk Agronomicznych Polskiej Akademii Nauk oraz Polskim Towarzystwem Ochrony Roślin, Instytut wydaje dwa kwartalniki naukowe: Journal of Plant Protection Research (w j. angielskim) i Progress in Plant Protection (w j. polskim). Ponadto wydawane są liczne periodyki popularnonaukowe i upowszechnieniowe.

Dokonania Instytutu

W trakcie ponad 70-letniej działalności Instytut Ochrony Roślin – PIB w sposób zasadniczy wpłynął na rozwój ochrony roślin w Polsce, opracowując, organizując i wdrażając m.in.:

·       system zbierania informacji o występowaniu chorób i szkodników na terenie całego kraju;

·       system monitorowania pozostałości i kontroli ja­ kości środków ochrony roślin oraz koncentratów technicznych;

·       stosowanie biologicznych metod ochrony roślin;

·       programy ochrony roślin rolniczych przed szkodnikami, sprawcami chorób i chwastami;

·       metodyki integrowanej ochrony roślin dla producentów i doradców;

·       metody przywracania terenów zagrożonych emisjami przemysłowymi do produkcji rolniczej;

·       strategie przeciwdziałania odporności szkodników, patogenów i chwastów na środki ochrony roślin;

·  innowacyjne metody identyfikacji agrofagów z wykorzystaniem technik biologii molekularnej i nowoczesnej aparatury;

·      metody prognozowania i sygnalizacji agrofagów, systemy wspomagania decyzji podejmowane w ochronie roślin;

·      innowacyjne metody analityczne do oznacza­ nia pozostałości środków ochrony roślin;

·      zalecenia odnośnie niechemicznego i chemicz­ nego zwalczania agrofagów.

Program Wieloletni, integrowana ochrona roślin i strategie UE

Instytut Ochrony Roślin – PIB od 2006 r. realizuje uchwalony przez Radę Ministrów Program Wieloletni (PW) pt. Ochrona roślin uprawnych z uwzględnieniem bezpieczeństwa żywności oraz ograniczenia strat w plonach i zagrożeń dla zdrowia ludzi, zwierząt domowych i środowiska. Program ten obejmuje najważniejsze zadania z zakresu ochrony roślin i ma znaczenie strategiczne dla Ministerstwa. Podstawą jego realizacji są akty prawne Unii Europejskiej (m.in. Dyrektywa 2009/128 ustanawiająca ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów). Odbiorcami Programu Wieloletniego są: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, ośrodki doradztwa rolniczego, producenci rolni oraz podmioty UE (np. Europejski Urząd Statystyczny – EUROSTAT).

W rolnictwie krajów UE obserwuje się zjawisko ograniczenia zastosowania środków chemicznych w ochronie roślin. Od 2014 r. w całej Unii obowiązuje integrowana ochrona roślin, która daje pierwszeństwo metodom ochronnym, opierającym się na stosowaniu m.in.: środków biologicznych, odmian odpornych i tolerancyjnych na agrofagi, pełnej agrotechniki, na unikaniu uproszczeń i monokultur, a dopiero w ostateczności na używaniu preparatów chemicznych, ale w dawkach możliwie najniższych i z zachowaniem bezpieczeństwa dla organizmów pożytecznych oraz dla środowiska.

W 2020 r. Komisja Europejska przyjęła dwie strategie: ,,Od pola do stołu" oraz „Na rzecz bioróżnorodności", które są rozwinięciem wcześniejszych wytycznych i zakładają, że do 2030 r. kraje Unii Europejskiej powinny ograniczyć o 50% zużycie środków ochrony roślin oraz zwiększyć do 25% powierzchnię gruntów pod uprawy ekologiczne. W badaniach IOR – PlB te wszystkie nowe trendy są aktualnie rozwijane i rozwiązywane. W tym celu zostały powołane nowe zakłady naukowe: Zakład Rolnictwa Ekologicznego i Ochrony Środowiska oraz Za­ kład Biologii Molekularnej i Biotechnologii.

Kadra IOR – PIB

Obecnie w Instytucie pracuje ponad 230 pracowników, w tym ponad 70 pracowników naukowych, w dziesięciu zakładach naukowych w Poznaniu, w Oddziale w Sośnicowicach oraz w Terenowych Stacjach Doświadczalnych w Białymstoku, Toruniu i w Rzeszowie. W Winnej Górze działają: Rolniczy Zakład Doświadczalny i Polowa Stacja Doświadczalna.

Filarem Instytutu byli i są jego Pracownicy. Ich badania – często pionierskie – przyczyniły się do rozwoju ochrony roślin w Polsce i są kontynuowane przez kolejne pokolenia. Wyniki ba­ dań naukowych prowadzonych przez pracowników IOR – PIB miały i mają fundamentalne znaczenie dla rozwoju wielu dziedzin nauk rolniczych. Rozwój Instytutu i jego przyszłość wiążą się z działalnością kadry młodych naukowców, dobrze przygotowanych do pracy na rzecz polskiego rolnictwa.